ADHD czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi

Czym jest ADHD?

ADHD (en. Attention Deficit Hyperactivity Disorder), czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, to zaburzenie neurorozwojowe, które wpływa na sposób, w jaki dana osoba przetwarza informacje, koncentruje uwagę i kontroluje impulsy. 

Wyróżniamy trzy podstawowe typy ADHD:

• Typ z przewagą deficytu uwagi (ADD) – osoba ma trudności z koncentracją, zapomina o rzeczach, łatwo się rozprasza;
• Typ z przewagą nadruchliwości i impulsywności – dominuje nadmiar energii, potrzeba ciągłego ruchu, trudność w kontrolowaniu impulsów;
• Typ mieszany – występują objawy obu powyższych kategorii.

Czasem objawy ADHD ustępują z wiekiem jednak u około 50%-70% pacjentów objawy utrzymują się również po przekroczeniu 18 roku życia.

Kto po raz pierwszy opisał ADHD? Kiedy pojawiło się w literaturze?

Pierwsze wzmianki o objawach przypominających to, co dziś diagnozujemy jako ADHD, pojawiły się już na początku XX wieku. W 1902 roku brytyjski pediatra dr George Still opublikował serię wykładów w czasopiśmie The Lancet, w których opisał dzieci przejawiające problemy z koncentracją, impulsywnością oraz trudności z kontrolowaniem zachowania. Użył wtedy określenia „defekt kontroli moralnej”, zakładając, że trudności te mają biologiczne podłoże, niezależne od wychowania.W  1980 roku, wraz z publikacją DSM-III, po raz pierwszy wprowadzono termin ADD (Attention Deficit Disorder), z rozróżnieniem na postać z nadruchliwością i bez niej. Natomiast w 1987 roku, w klasyfikacji DSM-III-R, termin ten został zastąpiony przez znaną dziś nazwę ADHD (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder), która obowiązuje do dziś, choć jej kryteria były wielokrotnie modyfikowane. Dociekliwemu czytelnikowi polecam artykuł. https://psychiatraplus.pl/kiedy-pojawila-sie-nazwa-adhd-i-jak-wczesniej-nazywano-to-zaburzenie/

Kiedy możemy mówić o ADHD (zgodnie z ICD-10)

Klasyfikacja ICD-10 posługuje się nazwą “zaburzenia hiperkinetyczne” (F90). Aby dokonać rozpoznania  tego zaburzenia konieczne jest stwierdzenie 6 z 9 symptomów braku uwagi, 3 z 5 symptomów nadmiernej aktywności oraz co najmniej 1 z 4 symptomów impulsywności. Ponadto objawy muszą mieć początek przed 7 rokiem życia i utrzymywać się przez co najmniej 6 miesięcy.

Brak uwagi (6 z 9)

1. Częste nieumiejętne skupienie uwagi na szczegółach lub popełnianie błędów wynikających z niedbałości w pracy szkolnej, zadaniach lub innych aktywnościach.
2. Trudność w utrzymaniu uwagi w trakcie wykonywania zadań lub podczas zabawy.
3. Sprawia wrażenie, że nie słucha, gdy mówi się do niego bezpośrednio.
4. Nie stosuje się do instrukcji lub nie kończy pracy szkolnej, obowiązków domowych, czy zadań w miejscu pracy (nie z powodu buntu lub niezrozumienia).
5. Ma trudności z organizacją zadań i aktywności.
6. Unika, nie lubi lub jest niechętne do podejmowania zadań wymagających dłuższego wysiłku umysłowego (np. praca domowa).
7. Gubi rzeczy potrzebne do zadań lub aktywności (np. przybory szkolne, książki, narzędzia, zabawki).
8. Łatwo się rozprasza przez bodźce zewnętrzne.
9. Często zapomina o codziennych obowiązkach.

Hiperaktywność (3 z 5)

1. Częste wiercenie się w miejscu siedzącym lub poruszanie kończynami (np. stukanie nogą, kręcenie się, machanie rękami).
2. Wstawanie z miejsca w sytuacjach, gdy oczekiwane jest siedzenie (np. w klasie, przy stole).
3. Częste bieganie lub wspinanie się w sytuacjach nieodpowiednich (w młodszym wieku może to być ograniczone do subiektywnego odczucia niepokoju ruchowego).
4. Trudność w spokojnym uczestniczeniu w cichych zabawach lub zajęciach.
5. Zachowuje się jakby był „w ruchu bez przerwy” lub „napędzany przez silnik” – trudność z pozostaniem w bezruchu nawet przez krótki czas.

Impulsywność (1 z 3)

1. Częste przerywanie lub wtrącanie.
2. Częste wyrywanie się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie dokończone.
3. Trudność w oczekiwaniu na swoją kolej (np. w grach zespołowych, w kolejce).
4. Częste przerywanie lub wtrącanie się do wypowiedzi innych lub wtrącanie się do cudzych aktywności (np. rozmów, zabaw).

Inne podejścia diagnostyczne 

Choć w momencie pisania tego artykułu w Polsce obowiązuje ICD-10 z wraz z nią powyżej opisane kryteria nie sposób nie wspomnieć o innych podejściach gdyż przewijają się one w różnych zakamarkach Internetu.

W klasyfikacji DSM-5 występuje jednostka diagnostyczna o nazwie “zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi” (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) czyli w skrócie ADHD. Aby dokonać rozpoznania ADHD należy potwierdzić obecność 6 z 9 objawów nieuwagi lub 6 z 9 objawów nadruchliwości i impulsywności. Wskazana liczba objawów dotyczy dzieci tj. osób poniżej 17 roku życia. Po 17 roku życia do diagnozy wystarczy stwierdzenie 5 objawów z każdej grupy. Objawy muszą występować przed 12 rokiem życia oraz powinny być obserwowane w co najmniej dwóch środowiskach. Muszą powodować istotne zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym, szkolnym lub zawodowym. Objawy nie mogą być lepiej wyjaśnione innymi zaburzeniami psychicznymi (np. zaburzeniem nastroju, lękowym, autyzmem).

Nieuwaga (6 z 9)

1. Często nie zwraca uwagi na szczegóły lub popełnia błędy wynikające z niedbałości (np. w szkole, pracy, podczas innych aktywności).
2. Często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach lub podczas zabawy (np. trudność z koncentracją podczas wykładów, rozmów, czytania).
3. Często wydaje się nie słuchać, gdy mówi się do niego/niej bezpośrednio.
4. Często nie podąża za instrukcjami i nie kończy zadań szkolnych, obowiązków domowych lub zawodowych (nie z powodu opozycji czy niezrozumienia).
5. Często ma trudności z organizacją zadań i aktywności (np. brak umiejętności planowania, nieporządek, trudności z zarządzaniem czasem).
6. Unika, nie lubi lub jest niechętny do angażowania się w zadania wymagające długotrwałego wysiłku umysłowego, jak prace domowe, raporty itp.
7. Często gubi rzeczy potrzebne do wykonywania zadań i aktywności (np. przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia, klucze, dokumenty).
8. Łatwo rozprasza się bodźcami zewnętrznymi.
9. Często zapomina o codziennych obowiązkach (np. umawianie się na spotkania, oddawanie prac, pamiętanie o zadaniach).

Nadruchliwości i impulsywności (6 z 9):

1. Często wierci się na krześle, porusza rękami lub nogami, lub nie jest w stanie usiedzieć spokojnie.
2. Często wstaje z miejsca, gdy wymagane jest pozostanie na siedząco (np. w klasie, w biurze).
3. Często biega lub wspina się w sytuacjach niewłaściwych (u młodzieży i dorosłych może to być ograniczone do uczucia wewnętrznego niepokoju).
4. Często nie potrafi spokojnie bawić się lub angażować w ciche aktywności rekreacyjne.
5. Często jest „w ruchu”, działa jak „napędzany przez motor” – ma trudności z pozostawaniem w bezruchu przez dłuższy czas (np. w restauracji, podczas spotkań).
6. Często nadmiernie mówi.
7. Często odpowiada zanim pytanie zostanie dokończone.
8. Często ma trudność z czekaniem na swoją kolej.
9. Często przerywa lub wtrąca się do wypowiedzi innych, rozmów, gier lub aktywności (np. wtrąca się do rozmowy dorosłych lub przejmuje cudzą zabawę).

ADHD u dorosłych

Przyjmuje się, że od 50% do 70% osób, które doświadczały objawów ADHD w dzieciństwie, nadal boryka się z nimi w życiu dorosłym. Szacuje się, że od 1% do 6% dorosłych w populacji ogólnej spełnia kryteria diagnostyczne ADHD. W dorosłości charakter objawów może ulegać zmianie – nadmierna ruchliwość często ustępuje miejsca wewnętrznemu napięciu, niecierpliwości czy trudnościom z utrzymaniem koncentracji. Wiele osób dorosłych wykształca mechanizmy kompensacyjne, które pozwalają im w pewnym stopniu radzić sobie z codziennymi wyzwaniami.

Do najczęstszych trudności doświadczanych przez dorosłych z ADHD należą: problemy z koncentracją, rozpraszanie uwagi, trudność w utrzymaniu porządku i organizacji, impulsywność, nadpobudliwość psychoruchowa (lub jej „wewnętrzna” forma), trudności z wykonywaniem wielu zadań jednocześnie, a także problemy w relacjach partnerskich, obniżona samoocena i chroniczne poczucie niespełnienia. Wielu dorosłych zgłasza również długotrwałe trudności zawodowe, niestabilność życiową i powtarzające się niepowodzenia, których przyczyn nie potrafią zrozumieć.

Aby u osoby dorosłej można było postawić diagnozę ADHD, konieczne jest potwierdzenie, że objawy obecne dziś miały swój początek już w dzieciństwie. Bez tego warunku rozpoznanie zgodne z kryteriami DSM-5 lub ICD-10 nie jest możliwe.

Diagnoza różnicowa, czyli jakie inne schorzenia należy wykluczyć przed postawieniem rozpoznania ADHD.

Dolegliwości, które można pomylić z ADHD można podzielić na trzy grupy. Poniżej podaję jedynie przykłady i nie jest to pewna lista dolegliwości które należy wykluczyć w diagnozie różnicowej.

Dolegliwości somatyczne

• padaczka
• zespół Klinefeltera
• nadczynność tarczycy
• zespół Williamsa
• zespół kruchego chromosomu
• niepożądane działania leków np steroidowych, barbituranów, nootropowych, neuroleptyków

Zaburzenia psychiczne

• zaburzenia należące do spektrum autyzmu
• zaburzenia opozycyjno buntownicze
• zaburzenia ze stereotypiami ruchowymi
• zaburzenia lękowe
• zaburzenia depresyjne
• zaburzenia dwubiegunowe typu pierwszego i typu drugiego
• zaburzenia narcystyczne
• zaburzenia przeciwsłoneczne
• borderline

Czynniki środowiskowe

• silny stres np. w sytuacji rozwodu rodziców lub śmierci w rodzinie
• przemoc
• niewydolność wychowawcza rodziny
• brak jasnych reguł w domu

Narzędzia diagnostyczne pomocne w rozpoznaniu ADHD

DIVA-5 – Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych

DIVA-5 to wywiad diagnostyczny stosowany w rozpoznawaniu ADHD u dorosłych, dostępny w wielu językach na całym świecie. DIVA-5 jest następcą wersji DIVA 2.0 – częściowo ustrukturyzowanego wywiadu diagnostycznego ADHD u dorosłych – i opiera się na kryteriach ADHD zawartych w klasyfikacji DSM-5.

Wywiad DIVA-5 obejmuje pytania dotyczące obecności objawów ADHD w dorosłym życiu i dzieciństwie, przewlekłości objawów oraz istotnych trudności życiowych wynikających z ich obecności. DIVA-5 została również zaadaptowana dla dzieci w wieku 5–17 lat (wersja Young DIVA-5) oraz dla osób z niepełnosprawnością intelektualną (wersja DIVA-5 ID).

więcej na temat tego narzędzia mozńa znaleźć na stronie https://www.divacenter.eu/diva-5/what-is-diva-5/.

Test MOXO – komputerowy test uwagi i impulsywności

MOXO to komputerowy test ciągłego wykonywania (CPT – Continuous Performance Test), służący do wspomagania diagnozy ADHD u dzieci, młodzieży i dorosłych. Ocenia cztery kluczowe obszary funkcjonowania:

• Uwagi
• Czasu reakcji
• Impulsywności
• Nadruchliwości (nadaktywności)

Test zawiera dystraktory (bodźce wizualne i dźwiękowe) przypominające warunki z życia codziennego, co zwiększa jego trafność ekologiczną. Osoba badana musi reagować na określone bodźce przez około 15–20 minut.

Warianty testu MOXO:

• MOXO-kids – dla dzieci w wieku 6–12 lat test trwa około 14 minut
• MOXO-teens&adults – od 13 lat wzwyż test trwa około 18 minut

Wyniki prezentowane są w formie graficznej i liczbowej, co ułatwia interpretację przez specjalistę. MOXO jest często używany jako uzupełnienie diagnozy klinicznej ADHD.

EXAT  Komputerowy Test do Diagnozy ADHD

EXAT jest testem komputerowym służącym do diagnozy ADHD u dzieci i młodzieży w wieku od 7 do ukończenia 18 lat.

CONNERS 3® Zestaw Kwestionariuszy do Diagnozy ADHD i zaburzeń współwystępujących

Conners 3 to standaryzowany kwestionariusz służący do oceny objawów ADHD i zaburzeń współwystępujących u dzieci i młodzieży w wieku 6–18 lat. Występuje w wersjach dla rodziców, nauczycieli oraz do samooceny dziecka.

Uwaga odnośnie testów

Testy i kwestionariusze, takie jak MOXO, Conners 3 czy DIVA-5, są pomocnymi narzędziami diagnostycznymi, ale nie mogą samodzielnie przesądzać o rozpoznaniu ADHD. Stanowią one jedynie element szerszego procesu diagnostycznego. Kluczowe znaczenie ma dokładny wywiad kliniczny, obejmujący historię rozwoju, objawy z dzieciństwa i dorosłości oraz wpływ tych objawów na codzienne funkcjonowanie. Diagnoza ADHD powinna być stawiana wyłącznie przez doświadczonego specjalistę, takiego jak psycholog kliniczny, psychiatra lub neurolog, który potrafi właściwie zinterpretować wyniki testów w kontekście całościowego obrazu pacjenta.

Źródła

1. Polskie Towarzystwo ADHD – https://www.adhd.org.pl
2. CHADD – Children and Adults with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder – https://chadd.org
3. ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców A. Pisula , A. Bryńska , A. Kołakowski , M. Skotnicka , T. Wolańczyki; GWP 2023
4. https://www.divacenter.eu/
5. https://test.moxo-adhd.pl/ 
6. https://www.practest.com.pl/sklep/test/CONNERS3
7. https://www.practest.com.pl/sklep/test/EXAT 
8. ADHD. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii. Pod redakcją K. Sipowicza,  A. Witusika, T. Pietrasa, Wydawnictwo Continuo, 2019