W świecie diagnozy psychologicznej dwie klasyfikacje odgrywają kluczową rolę: DSM-5 i ICD-10. Choć obie służą do opisu i kategoryzacji zaburzeń psychicznych, istnieją między nimi subtelne, lecz istotne różnice. Wcześniej omówiłem już zaburzenia osobowości według DSM-5. Ponieważ podczas wizyty realizowanej w ramach NFZ psycholog (jak i każdy inny specjalista) jest zobowiązany dokonać diagnozy i umieścić odpowiedni kod w dokumentacji medycznej, powoduje to, że często spotykam się z pytaniami, co dany kod oznacza, jak pacjent powinien go rozumieć i czy powinien się na nim skupiać (czytaj martwić się nim). W odpowiedzi na te pytania chciałbym skupić się na klasyfikacji ICD-10, oferując kompleksowy przegląd specyficznych zaburzeń osobowości (F60), ich charakterystyk oraz kluczowych różnic w porównaniu do amerykańskiego odpowiednika (DSM-5).
Czym są specyficzne zaburzenia osobowości (F60) w ICD-10?
Zanim przejdziemy do szczegółowego omówienia poszczególnych typów, warto przypomnieć, jak ICD-10 definiuje samą kategorię specyficznych zaburzeń osobowości (F60) głębokie zaburzenia osobowości i behawioralnych tendencji jednostki, które nie są bezpośrednim następstwem choroby, uszkodzenia lub innego urazu mózgu, ani innego zaburzenia psychiatrycznego. Zwykle obejmują kilka obszarów osobowości i prawie zawsze związane są ze znacznym osobistym cierpieniem i zaburzeniami społecznymi. Charakterystyczne jest to, że wzorce te ujawniają się od dzieciństwa lub adolescencji i trwają w dorosłości.
Specyficzne zaburzenia osobowości (F60) – Opis i charakterystyka
Klasyfikacja ICD-10 w ramach kategorii F60 wyróżnia osiem specyficznych typów zaburzeń osobowości. Poniżej przedstawiam ich krótką charakterystykę:
F60.0 – Osobowość paranoiczna
Osoby z tym zaburzeniem charakteryzują się nadmierną wrażliwością na niepowodzenia, długotrwałym chowaniem urazy oraz podejrzliwością. Mają tendencję do błędnego interpretowania neutralnych lub przyjaznych działań innych jako wrogich lub pogardliwych. Cechuje je także wojownicza i sztywna postawa w obronie własnych praw, która jest nieadekwatna do sytuacji. Osoby takie są również przesadnie podejrzliwe. Temu zestawowi cech towarzyszyć może również nadmierne poczucie własnej wartości.
F60.1 – Osobowość schizoidalna
Główną cechą tego zaburzenia jest wycofanie się z kontaktów emocjonalnych, społecznych i innych. Osoby te preferują samotnictwo, fantazjowanie i introspekcję. Mają ograniczoną zdolność do wyrażania uczuć i odczuwania przyjemności. W rezultacie sprawiają wrażenie chłodnych emocjonalnie i zdystansowanych.
F60.2 – Osobowość dyssocjalna
To zaburzenie charakteryzuje się rażącym lekceważeniem norm, zasad i uczuć innych. Osoby z osobowością dyssocjalną mają niską tolerancję na frustrację i niski próg wyzwalania agresji. Nie potrafią utrzymać trwałych związków, choć nie mają trudności z ich nawiązywaniem. Często wykazują brak poczucia winy i niezdolność do uczenia się na błędach.
F60.3 – Osobowość chwiejna emocjonalnie
ICD-10 wyróżnia tu dwa podtypy:
- Typ impulsywny (F60.30): Dominują w nim niestabilność emocjonalna i brak kontroli impulsów. Wybuchy gwałtownych zachowań są częste, zwłaszcza w odpowiedzi na krytykę.
- Typ borderline (F60.31): Obraz kliniczny jest bardziej złożony. Oprócz niestabilności emocjonalnej i impulsywności, występują tu zaburzenia obrazu samego siebie, celów i preferencji. Charakterystyczne jest także poczucie pustki, skłonność do wchodzenia w intensywne i niestabilne związki oraz zachowania autoagresywne.
F60.4 – Osobowość histrioniczna
Osoby z tym zaburzeniem cechuje powierzchowna i labilna uczuciowość, dramatyzowanie, teatralność oraz nadmierna ekspresja emocji. Mają tendencję do poszukiwania docenienia i bycia w centrum uwagi. Ich zachowanie jest często uwodzicielskie w nieodpowiedni sposób, a relacje z innymi płytkie.
F60.5 – Osobowość anankastyczna
Dominującymi cechami są tu perfekcjonizm, potrzeba kontroli, sztywność i nadmierna sumienność. Osoby te są pochłonięte przez szczegóły, regulaminy i porządek do tego stopnia, że tracą z oczu główny cel działania. Ich nadmierna ostrożność i skrupulatność mogą prowadzić do znacznych trudności w podejmowaniu decyzji i delegowaniu zadań.
F60.6 – Osobowość lękliwa (unikająca)
Charakteryzuje się stałym poczuciem napięcia, niepokoju i niższości. Osoby te są przekonane o swojej nieatrakcyjności i mniejszej wartości w porównaniu z innymi. Prowadzi to do unikania sytuacji społecznych i zawodowych, które wiążą się z kontaktem z ludźmi, z obawy przed krytyką lub odrzuceniem.
F60.7 – Osobowość zależna
Osoby z tym zaburzeniem mają tendencję do biernego podporządkowywania się innym w podejmowaniu ważnych decyzji życiowych. Czują się bezradne, gdy są same, z powodu nadmiernej obawy przed niezdolnością do zatroszczenia się o siebie. Mają trudności z wyrażaniem sprzeciwu i podejmowaniem inicjatywy.
W klasyfikacji ICD-10 w tej kategorii występują jeszcze dwa rozpoznania: „inne określone zaburzenia osobowości” (F60.8) oraz zaburzenia osobowości nieokreślone (F60.9). W ramach rozpoznania F60.8 umieszcza się osobowości takie jak narcystyczna, ekscentryczna, uległa, niedojrzała, bierno-agresywna i psychoneurotyczna. Rozpoznanie F60.9 stosuje się natomiast w sytuacjach, gdy zaburzenie osobowości jest obecne, ale nie spełnia kryteriów żadnej ze specyficznych kategorii.
ICD-10 vs. DSM-5: Kluczowe różnice w klasyfikacji
Choć wiele kategorii jest do siebie zbliżonych, istnieją różnice w podejściu obu klasyfikacji. Pierwszą i zarazem najbardziej widoczną różnicą jest struktura organizacyjna. ICD-10 prezentuje zaburzenia osobowości jako liniową listę specyficznych zaburzeń (F60), podczas gdy DSM-5 dzieli je na trzy klastry (A, B, C) – dziwaczne/ekscentryczne, dramatyczne/niestabilne i lękowe/zachowawcze. To podejście klastrowe w DSM-5 ułatwia zapamiętanie i zrozumienie podobieństw między zaburzeniami.
Drugą istotną różnicą jest umiejscowienie osobowości schizotypowej. W ICD-10 zaburzenie to klasyfikowane zaburzeni schizotypowe (F21), natomiast w DSM-5 zaliczane jest do zaburzeń osobowości jako element Klastra A. Ta różnica ma praktyczne znaczenie dla diagnostyki i planowania leczenia, gdyż zmienia perspektywę na naturę zaburzenia.
Trzecia różnica dotyczy osobowości narcystycznej. DSM-5 wyraźnie wyróżnia narcystyczne zaburzenie osobowości w Klastrze B, podczas gdy ICD-10 nie posiada odrębnej kategorii dla tego zaburzenia. To może stanowić wyzwanie dla klinicystów pracujących w systemach zdrowotnych opartych na ICD-10, którzy muszą szukać najlepszego dopasowania diagnostycznego.
Czwarta różnica dotyczy osobowości chwilejnej emocjonalnie. ICD-10 wyróżnia tutaj dwa podtypy – impulsywny (F60.30) i borderline (F60.31) – podczas gdy DSM-5 traktuje zaburzenie osobowości borderline jako jedną, odrębną kategorię. Podział na podtypy w ICD-10 pozwala na bardziej precyzyjną diagnostykę, ale może również prowadzić do zamieszania w praktyce klinicznej.
Wreszcie, warto zauważyć różnicę w ogólnym podejściu metodologicznym. ICD-10 opiera się głównie na modelu kategorycznym, podczas gdy DSM-5, choć również kategoryczne, zawiera w sekcji III alternatywny model wymiarowy zaburzeń osobowości. Ten wymiarowy model w DSM-5 odzwierciedla współczesne badania naukowe, które sugerują, że zaburzenia osobowości mogą być lepiej rozumiane jako wymiary cech patologicznych niż jako odrębne kategorie.
Podsumowanie
Znajomość klasyfikacji ICD-10 jest niezbędna dla każdego psychologa i psychiatry praktykującego w Polsce. Choć DSM-5 zyskuje na popularności i jest często wykorzystywany w badaniach naukowych, to ICD-10 pozostaje oficjalnym systemem diagnostycznym stosowanym w polskiej opiece zdrowotnej. Warto jednak pamiętać, że Światowa Organizacja Zdrowia wdrożyła już nową wersję – ICD-11 – która od 1 stycznia 2022 roku obowiązuje na poziomie międzynarodowym. Polska, podobnie jak inne kraje europejskie, ma wyznaczony pięcioletni okres na implementację tej nowszej klasyfikacji i jej dostosowanie do krajowego systemu diagnostycznego. Oznacza to, że w niedalekiej przyszłości specjaliści będą przechodzić na nowy standard, ale na razie ICD-10 pozostaje naszym codziennym narzędziem pracy.
Rozpoznania zawarte w klasyfikacji ICD-10 mają przede wszystkim praktyczne znaczenie – ułatwiają komunikację między specjalistami, wspierają planowanie terapii i dokumentowanie przebiegu leczenia. Choć niektóre nazwy zaburzeń mogą brzmieć groźnie lub kojarzyć się z potocznym językiem, ważne jest, aby pacjenci rozumieli, że są to jedynie naukowe określenia mające na celu precyzję diagnostyczną. Zaburzenie osobowości to opis pewnych wzorców zachowania i myślenia, które można zmieniać i rozwijać. Pacjent, który zna cechy swojego rozpoznania, ma szansę lepiej zrozumieć siebie, a tym samym bardziej świadomie pracować nad zmianą.
Przypisy
[6] https://remedium.md/icd10/zaburzenia-psychiczne-i-zaburzenia-zachowania/zaburzenie-schizotypowe
OCHRONA PRYWATNOŚCI PACJENTÓW Wszelkie wypowiedzi, przykłady i historie pacjentów przywoływane w artykułach na tym blogu zostały znacząco zmienione, zanonimizowane i zmodyfikowane w celu uniemożliwienia ich powiązania z rzeczywistymi pacjentami. Zmiany obejmują zmianę imion, wieku, płci, szczegółów sytuacji oraz innych identyfikujących cech. Wszelkie podobieństwa do rzeczywistych osób są całkowicie przypadkowe.
